ბევრი საქონლისგან განსხვავებით, რომელთაც კერძო, კონკურენტული კომპანიები აწარმოებენ, ვალუტას მონოპოლისტი უშვებს. ერთადერთი ინსტიტუტი, რომელსაც ლარის მოჭრის უფლება აქვს, საქართველოს ეროვნული ბანკია (სებ).

სებ-ის, როგორც მონოპოლისტის ამოცანას, ართულებს ამ ბაზრის თავისებურებები. უპირველეს ყოვლისა, ლარი, რომელიც მიმოქცევაში ეშვება, არ მოიხმარება და არ თავდება. ვალუტა ეკონომიკაში რჩება ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში. ეს ამ ბაზრის ძალიან განსხვავებული მახასიათებელია. მაგალითად, თუ საცხობები შეწყვეტენ პურის წარმოებას, ცოტა ხნის შემდეგ, ყველა პური შეიჭმება, რაც აქამდე გამოუშვეს. შედეგად, მოთხოვნის რაოდენობა მიწოდების რაოდენობას გადააჭარბებს და პურის ფასიც ზრდას დაიწყებს.

ამისგან განსხვავებით, ეროვნულმა ბანკმა ფულის ბეჭდვა რომც შეწყვიტოს, მიმოქცევაში არსებული ფულის მასა არ შემცირდება და იგივე დონეზე შენარჩუნდება. ასე რომ, სებ-ისთვის ფულის მიწოდების შემცირება საკმაოდ ძვირი სიამოვნებაა, რადგანაც ამისთვის ლარის გამოშვების შეწყვეტა საკმარისი არაა. ბანკმა უკან უნდა შეისყიდოს ლარი, მწირი საერთაშორისო რეზერვების შემცირების სანაცვლოდ.

მეორე მხრივ, ჩვეულებრივ მონოპოლისტს, როგორც წესი, აქვს საწარმოო დანახარჯები. ამ მხრივ, სებ უკეთეს მდგომარეობაშიც კია, რადგან ფულის მიწოდების ზრდა საბეჭდი მანქანის ამოქმედებით, თითქმის უდანახარჯო პროცესია.

უნდა ჩაერიოს თუ არა სებ?

ბევრი ქართველი ძალიან შეშფოთებულია ლარის ასეთი მკვეთრი გაუფასურებით დოლართან მიმართებაში. როგორც ქვემოთ მოყვანილი გრაფიკი აჩვენებს, 2014 წლის ნოემბრიდან მოყოლებული, ლარის ფასი დოლარში ქვემოთ და ქვემოთ მიექანება. თუკი პირველ ნოემბერს, ადამიანს შეეძლო ერთ ლარად 57 ცენტის ყიდვა საერთაშორისო სავალუტო ბაზრებზე, დღესდღეობით იმავე ლარად მხოლოდ 47 ცენტის ყიდვას მოახერხებს(კიდევ უფრო უარესი იყო სიტუაცია ერთი კვირის წინ, როცა ერთი ლარის ფასი 44 ცენტამდე დაეცა). პროცენტულად, ეროვნული ვალუტის ღირებულების 57-დან 47 ცენტამდე დაცემა 20%-იან გაუფასურებას ნიშნავს.

საზოგადოებაში ცხარე დებატები გამოიწვია იმის განხილვამ, უნდა გაყიდოს თუ არა სებ-მა საკუთარი საერთაშორისო რეზერვები ლარის მიწოდების შესამცირებლად. ამგვარ ინტერვენციას მოითხოვდნენ ქართველი პოლიტიკოსები. თუმცა, როგორც ისტორია გვიჩვენებს, ამგვარ ჩარევას თითქმის არასოდეს უმუშავია. საერთაშორისო გაცვლით კურსთა დინამიკასთან მიმართებაში, სებ-ზე გაცილებით უფრო მოზრდილ ცენტრალურ ბანკებსაც კი დიდად არაფრის შეცვლა არ შეუძლიათ. ეს არის ომი, რომელსაც ვერც მოიგებ და საერთაშორისო რეზერვების მარაგსაც დაგაკარგვინებს.

2014 წლის იანვარში, რუსეთის ცენტრალურ ბანკს 500 მილიარდ დოლარიანი საერთაშორისო რეზერვები გააჩნდა. დღესდღეობით, მათ უკვე დახარჯეს დაახლოებით 120 მილიარდი რუბლის შესყიდვაზე. მაგრამ უშველა კი ამან რამით რუბლს? 2014 წლიდან მოყოლებული, რუსულმა ვალუტამ ღირებულების თითქმის ნახევარი უკვე დაკარგა. ამასთან შედარებით, ლარის გაუფასურება დროის იმავე პერიოდში, გაცილებით ნაკლებია. რუსეთის ცენტრალური ბანკი, რომელსაც მართლაც აქვს დიდი საერთაშორისო რეზერვების მარაგი, უძლური აღმოჩნდა გასულ წელს რუბლის გაუფასურებისაგან გადარჩნის საქმეში. ეს იმიტომ, რომ ვალუტამ მასობრივად დაკარგა მოსახლეობის ნდობა.

გრაფიკი: ერთი ლარის ფასი 2014 წლის პირველი ნოემბრიდან დღემდე

როცა კურსის გაუფასურებას ფუნდამენტური ფაქტორები განაპირობებს, ცენტრალური ბანკის ჩარევას მხოლოდ მცირე ხნით შეუძლია ამ პროცესის გადავადება ან შენელება. ღირს კი ეს იმად, რომ ამაში ფული დავხარჯოთ? განსაკუთრებით ცნობილი  ისტორიული მაგალითია მექსიკური პესოს კრიზისი 1995 წელს. როცა პესომ გაუფასურება დაიწყო, ამერიკული საპენსიო ფონდები მექსიკაში ძლიერ შეშფოთდნენ თავიანთი ფინანსური ინვესტიციების ღირებულების გამო. ცენტრალურ ბანკზე იყო დიდი პოლიტიკური წნეხი, გადაევადებინა ვალუტის მკვეთრი გაუფასურება. მექსიკას მრავალმილიონიანი პაკეტი გადაეცა გაკოტრების თავიდან ასაცილებლად. ამ ზომებმა პროცესი კი შეანელა, მაგრამ პესოს გაუფასურება მაინც ვერ შეაჩერა. თუმცა ამან ამერიკელ ინვესტორებს მისცა საკმარისი დრო იმისათვის, რომ თამაშიდან გასულიყვნენ. ეს ეპიზოდი არ ყოფილა სასარგებლო მექსიკისათვის, რომელსაც მოგვიანებით იმ მრავალმილიონიანი სესხის უკან დაბრუნება მოუხდა, რომელმაც ვალუტას მაინც ვერაფრით უშველა (ამ და მსგავსი შემთხვევების შესახებ დეტალური ინფორმაციისათვის, იხილეთ Lester C. Thurow’s The Future of Capitalism, Nicholas Brealy 1997).

კიდევ უფრო პრობლემატური იქნებოდა ლარის მიბმა დოლარზე ფიქსირებული გაცვლითი კურსის რეჟიმის პირობებში. ეს უკანასკნელი სტანდარტული სპეკულაციური სქემების ამოქმედებას შეუწყობდა ხელს. სპეკულატორები, ერთმანეთთან შეთანხმებით, ისესხებდნენ ლარს დიდი რაოდენობით და შეიძენდნენ დოლარს ფიქსირებული კურსით.რაკი ცენტრალური ბანკი ამ შემთხვევაში გაცვლითი კურსის გარანტი იქნებოდა, მას მოუწევდა დოლარის გაყიდვა ლარის სანაცვლოდ. რაღაც მომენტში, ცენტრალური ბანკის საერთაშირისო რეზერვები დამთავრდებოდა და ლარის შესყიდვა ვეღარ მოხერხდებოდა. სწორედ ამ დროს, ლარი კრახს განიცდიდა და სპეკულატორები მის ყიდვას და აღებული სესხის დაფარვას უკვე მიზერულ ფასადაც კი მოახერხებდნენ. თუკი ცენტრალური ბანკი საერთაშორისო რეზერვების ამოწურვამდე, ბოლომდე დაიცავდა ვალუტას, მთელ მის რეზერვებს სპეკულატორები ჩაიჯიბავდნენ. ერთხელ მსგავსი სქემის მსხვერპლი ინგლისის ბანკი გახდა, როცა 1992 წელს ბრიტანული ფუნტი სტერლინგი ევროპული ვალუტების კალათას, ძირითადად კი გერმანულ მარკას მიება.გაცვლითი კურსის დაცვის მცდელობის მიუხედავად, ბანკი საბოლოოდ მაინც დამარცხდა და ამ პროცესში სპეკულატორებმა ბევრი ფული მიიღეს. მათ შორის იყო ჯორჯ სოროსიც, რომელმაც მილიარდამდე დოლარი გააკეთა ფუნტ სტერლინგზე ამ შეტევისას.

მოკლედ რომ ვთქვათ, დიდი არაფერია, რისი გაკეთებაც ლარის მიწოდების მხრიდან შეიძლება. გაცვლითი კურსის მხარდასაჭერად მოთხოვნის სტიმულირებაა საჭირო. თუმცა, როგორც ირკვევა, არც ესაა მარტივი საქმე.

რა განაპირობებს ლარზე მოთხოვნას?

ფულის სამი კლასიკური ფუნქციაა გაცვლის საშუალება, ღირებულების საზომი და დაგროვების საშუალება (მაგალითად, იხილეთ, Burda and Wyplosz’ Macroeconomics: A European Text, Oxford University Press 2005). პირველი ორი ფუნქცია განაპირობებს იმას, თუ რა რაოდენობით ლარის ფლობა სურს ხალხს. თუკი ადამიანი ქართული პროდუქტის შეძენას ან საქართველოში ინვესტირებას აპირებს, მაშინ მას ლარი დასჭირდება.

ზოგიერთის აზრით, ლარზე მოთხოვნა საინვესტიციო მდგომარეობის გაუარესებამ შეამცირა. თუმცა ამ მოსაზრების მოწინააღმდეგენი მიიჩნევენ, რომ არც წარსულში და არც ახლა ინვესტორები ლარზე მოთხოვნის მნიშვნელოვან ნაწილს არ განაპირობებენ. შესაბამისად, ამას ვალუტის გაუფასურებაზე დიდი გავლენის მოხდენა არ შეეძლო.

თუმცა, ძნელია გაიგო, რამდენად მგრძნობიარეა ლარის ღირებულება მოთხოვნის ცვლილების პირობებში. შესაძლოა, ინვესტორთა უფრო მაღალ ნდობასა და, შედეგად, ოდნავ გაზრდილ მოთხოვნას ადგილობრივ ვალუტაზე საკმაოდ დიდი გავლენა ჰქონოდა მის ფასზე. მეტიც, ლარზე მოთხოვნას წარსული აქტივობები კი არა მომავალი გეგმები და ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობის შესახებ მოლოდინები წარმართავს. თუკი ხალხი მოითხოვს ლარს, როგორც გაცვლის საშუალებას, ე.ი. მათ სურთ ამ თანხით მომავალში გარკვეული ტრანზაქციების განხორციელება. ფულის ეს ფუნქცია ხომ სწორედ მომავალ შესყიდვებს უკავშირდება. წარსულის სტატისტიკა კი ამ მოლოდინებს ვერ ასახავს.

თუკი ვინმეს უნდა, რომ ლარი მიმზიდველ გაცვლის საშუალებად გადააქციოს, ამისთვის ბევრი არაფრის გაკეთება არ შეიძლება. თუმცა გონივრული ეკონომიკური პოლიტიკა, რომელიც დადებით საინვესტიციო გარემოს შექმნიდა, სასარგებლო იქნებოდა. უკანასკნელი ორი წლის განმავლობაში შემოღებული, ახალი საიმიგრაციო კანონის მსგავსი ზომები, ამ შემთხვევაში ვერაფრით დაგვეხმარება. ამ კონტექსტში, მნიშვნელოვანია იმის გაანალიზება, რომ უცხოურ ინვესტიციებზე ასე დამოკიდებული ეკონომიკა უფრო მგრძნობიარეა პოლიტიკური შეცდომებისადმი. გერმანიაში სულ ახლახან შემოიღეს მინიმალური ხელფასის კანონი, სასაცილო ბიუროკრატიულ მოთხოვნებთან ერთად (დამსაქმებლებმა ზედმიწევნით ზუსტად უნდა აღწერონ, რა დროის განმავლობაში მუშაობენ დასაქმებულები). იქაც ყოველწლიურად მიმდინარეობს ეკონომიკურად გაუმართავი გადაწყვეტილებების შესახებ მსჯელობა. თუმცა გერმანიის ეკონომიკა დივერსიფიცირებული და ძლიერია. შესაბამისად, რამდენიმე შეცდომა მის ეკონომიკას, სავარაუდოდ, ვერ დააუძლურებს (თუმცა, შეუძლებელი არაფერია). საქართველოს კი, რომელიც უცხოურ კაპიტალზე ძალიანაა დამოკიდებული, შეცდომების დაშვების ფუფუნება არ აქვს. ინვესტორისთვის საკმაოდ ადვილია, გადაწყვიტოს, რომ არ ჩადოს ინვესტიცია საქართველოში, იმის გათვალისწინებით, რომ სხვა ბევრი მსგავსი ქვეყანა არსებობს.

ბოლოს, ლარის, როგორც გაცვლის საშუალების, მიზანი დაკავშირებულია იმასთან, რის ყიდვას ელოდებიან ადამიანები ლარის მოცემული ოდენობით, ანუ რას და რამდენს აწარმოებს ქართული ეკონომიკა მომავალში. ეკონომიკურ ზრდას კი გონივრულმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ უნდა შეუწყოს ხელი. საკითხავია, რამდენად ოპტიმალურად გამოიყენა მთავრობამ გასული ორი წელი ეკონომიკური ზრდის ხელშეწყობის თვალსაზრისით.

თუმცა, ყველაზე მნიშვნელოვანი მამოძრავებელი ძალა ლარის გაუფასურების საქმეში იყო ის, რომ ხალხი აღარ აღიქვამს ლარს დაზოგვის კარგ საშუალებად. ეს საკითხი, რა თქმა უნდა, გადაჯაჭვულია ფულის, როგორც ღირებულების საზომის ცნებასთანაც. თუკი ბევრი ადამიანი მოინდომებს ლარის ფლობას მომავალი ტრანზაქციებისათვის, ეს ვალუტა დაზოგვის გონივრულ საშუალებად შეიძლება ჩაითვალოს.

თუმცა დოლარი, როგორც დაზოგვის უპირატესი საშუალება, მთელს მსოფლიოში გავრცელებული მოვლენაა და ამის ილუსტრირებას წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ ლარის გარდა, უამრავი განვითარებადი ეკონომიკის ვალუტაც მკვეთრად გაუფასურდა. 2014 წლის ოქტომბრიდან სომხური დრამი 16%-ით გაუფასურდა, თურქული ლირა — 11%-ით, ახალი აზერბაიჯანული მანათი, რომელსაც ბოლო დრომდე ასე იცავდა აზერბაიჯანის ცენტრალური ბანკი — 20%-ზე მეტით. გაუფასურების ამ პროცენტულ მაჩვენებლებს შორის სხვაობა შეიძლება განპირობებული იყოს ინვესტორთა ნდობით და მოლოდინებით, თუმცა ცხადია, რომ გაუფასურების გლობალური ტენდენცია ნამდვილად არ ექვემდებარება ისეთი პატარა ქვეყნის კონტროლს, როგორიც საქართველოა.

უპირატესობის გადანაცვლება ლარიდან დოლარისაკენ ბუნებრივ კატასტროფას წააგავს. იმედია, უკრაინისა და რუსეთის კრიზისები და გეოპოლიტიკური საფრთხეები თანდათან ნაკლებად აქტუალური გახდება, მაგრამ მანამ, სანამ საქართველოს ეკონომიკა ასეთი მყიფეა, გლობალური ეკონომიკური კლიმატის ცვალებადობა მასზე დიდ გავლენას მოახდენს. ასე გაგრძელდება ალბათ ათწლეულების განმავლობაში. ერთადერთი უსაფრთხო ნავსაყუდელი კი ალბათ ევროზონა იქნებოდა.